هشدار افت كيفيت آموزش و پژوهش در دانشگاه‌هاي كشور

     تعداد دانشجويان و مقالات علمي در سال­هاي اخير رشد كمّي چشم‌گيري داشته‌ است. اكنون اين سؤال در محافل علمي و دانشگاهي مطرح مي­شود كه اندازه‌گيري توسعه و پيشرفت علمي صرفاً با اين معيارهاي كمّي چه نسبتي دارد؟ يكي از وظايف اصلي فرهنگستان علوم تبيين جايگاه علم و  فناوري كشور و رصد و پايش روند حركت، تحول و پيشرفت آموزش و پژوهش كشور و هشدار در صورت مشاهدۀ كاستي ها در اين رابطه است.

علوم، به‌ويژه علوم پايه، مشتمل بر رياضي و فيزيك، نيروي پيشران بسياري از تحولات اجتماعي در سده‌هاي اخير بوده ‌اند. تاثير اجتماعي علوم پايه در دو وجه نمود بيشتري داشته است: تاثير بر ديدگاه و نحوۀ تحليل و استدلال افراد جامعه و توليد فناوري‌هاي نو. اين دو نقشي اساسي در حركت جوامع بشري به سوي جوامع مرفه و پيشرفته داشته ‌اند. از اين‌رو ملاك ارزيابي توسعه و پيشرفت علمي، توليد و استفاده از علم نافع است. علم نافع آن است كه سه هدف اصلي توسعه علمي را، يعني، رسيدن به مرزهاي دانش، به‌كارگيري در ارتقاي فناوري و تربيت نيروهاي ماهر، تامين كند. متاسفانه در سال‌هاي اخير ديدگاه‌هاي كمّي‌نگر به ارزيابي علمي- هم در آموزش و هم در پژوهش- غلبه و نمود چشم‌گيري داشته اند. اما نيل به  سه هدف توسعه بدون توجه به كيفيت آموزش و پژوهش و رعايت استانداردهاي جهاني محقق نخواهد شد. ديدگاه مبتني بر توسعۀ كمّي و ناديده انگاشتن كيفيت صرفاً به انباشت نيروهايي ناتوان مي‌انجامد كه طبعاً نمي‌توانند در توسعه و پيشرفت كشور نقش موثري داشته باشند.

     در ديدگاه كمّي‌نگر براي ارزيابي پژوهش، پيشرفت علمي صرفاً بر اساس تعداد مقالاتي كه در مجلات ISI يا ISC   به چاپ رسيده اند سنجيده مي‌شود.  مطابق بررسي‌هاي علمي و دقيق انجام شده از طرف سازمان‌هاي معتبر جهاني پايش علوم، كه بارها مورد استناد مسئولين كشور نيز قرار گرفته‌ اند، ايران از اين منظر و به لحاظ كمّي در منطقه اول است. علاوه بر شاخص تعداد مقالات، معيارهاي آماري سنجش كيفيت پژوهش نيز سال­ها است كه كمّي شده اند و در همان بررسي‌هاي سازمان‌هاي معتبر نيز اندازه‌گيري و در انتشارات آنها درج مي‌شوند، كه البته كمتر مورد اشاره مسئولين كشور قرار مي‌گيرند. يكي از اين معيارها ضريب استناد و ارجاع به مقالات است، كه متاسفانه براي مقالاتي كه از ايران به چاپ رسيده‌ اند بسيار پايين است. انتشار مقالات با كيفيت نازل در رسيدن به سه هدف توسعه علمي كمكي نمي كند و صرفاً منجر به اتلاف سرمايه و استعدادها خواهد شد.

     در بُعد آموزش دانشگاهي نيز نظام‌هاي متعددي از جمله دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به وزرات علوم، دانشگاه‌هاي دولتي وابسته به ساير نهادها و وزارت‌خانه‌ها، مانند دانشگاه فرهنگيان، دانشگاه‌هاي آزاد اسلامي، پيام نور، فراگير و غير انتفاعي، در كشور وجود دارند، كه هر كدام بايد رسالت و جايگاه خود را داشته باشند و در مسير مناسب خود حركت كنند. خلط جايگاه و رسالت اين دانشگاه‌ها به كيفيت آموزش و پژوهش در نظام دانشگاهي صدمۀ جدي وارد كرده و مي‌كند. رسالت دانشگاه‌هاي برتر تربيت پژوهشگران نخبه براي رسيدن به سه هدف پيش گفته است. رسالت بعضي از دانشگاه‌ها صرفاً تربيت نيروهاي باسواد به معني عرفي است و دانشگاه‌هاي تخصصي تربيت كارشناسان مورد نياز سازمان‌هاي متبوع را بر عهده دارند. رسيدن به كيفيت مطلوب در آموزش، كه البته لازمۀ ارتقا در كيفيت پژوهش است، حمايت ويژۀ مالي از دانشگاه‌هاي برتر و خودداري آنها از پذيرش دانشجوي پولي را طلب مي­كند و در عين حال اعطاي استقلال داخلي به آنها ضروري است.

      در بحث كيفيت آموزش و پژوهش دانشگاهي دو نكته بايد مورد توجه ويژه قرار گيرد: (1) راه‌اندازي دوره‌هاي تحصيلات تكميلي دانشگاه‌ها بايد با اعمال جدي و دقيق ضوابط موجود انجام پذيرد؛ هرچند كه خود اين ضوابط نيز به نوبه خود بايد با مشورت با دانشگاهيان بازبيني و اصلاح شوند. (2) اعضاي هيات علمي و در مرحلۀ بعد دانشجويان تحصيلات تكميلي، به ويژه دانشجويان دكتري، محور اصلي پيشبرد كارهاي پژوهشي دانشگاه‌ها و پايش كيفيت آن هستند و لذا در جذب اعضاي هيات علمي و دانشجويان دكتري توجه به كيفيت و توانايي علمي افراد بايد در اولويت اول قرار گيرد.